Rzeszów - Środa, 09.07.2025
Reklama

Niematerialny skarb - gwara, czyli rzeszowskie micyje słowne

Dodano:

fot. Archiwum RESinet.pl
fot. Archiwum RESinet.pl
RZESZÓW. O porannej sardze, micyjach rzeszowskiej kultury oraz o chabaziach w parkach. Co takiego skrywa gwara rzeszowska oraz jak to się stało, że zamiast wytrzymywać, wyczymujemy? Rozjaśniamy kilka gramatycznych niuansów mowy mieszkańców.
 
Nie od dzisiaj wiadomo, że miasto to nie tylko stare ulice i zabytkowe budowle. W głównej mierze o społecznej tożsamości danego miejsca decydują takie czynniki jak zwyczaje, gwara, przestrzeń kulturowa, wierzenia miejscowej ludności, czy chociażby strój. Jak pokazuje historia miasta Rzeszowa, tego tutaj również nie brakuje.
 
W gruncie rzeczy historia miasta to rodzaj dziedzictwa, które jest przekazywane z pokolenia na pokolenie i ustawicznie odtwarzane przez wspólnoty i grupy w relacji z ich środowiskiem, historią i stosunkiem do przyrody. Dla danej społeczności jest źródłem poczucia tożsamości i ciągłości.
 
Dziedzictwo niematerialne obejmuje przede wszystkim tradycje związane z kształtowaniem się swojego języka, który w jakimś większym lub mniejszym stopniu różni się od normy ogólnopolskiej. Również i stolica województwa podkarpackiego, jak też przyległe regiony, może pochwalić się swoją własną gwarą. Spośród wielu charakterystycznych cech pierwotnej gwary, wiele z nich możemy odnaleźć nawet w dzisiejszym języku. Przykłady? Proszę bardzo, oto kilka cech gramatycznych, wskazujących na to, że stara mowa wciąż jest słyszalna na ulicach miasta.
 
Pierwszym procesem, występującym w rzeszowskiej gwarze, jest zamiana spółgłosek c, s, z, dz na cz, sz, ż,dż. Zauważalna jest także wymowa e i o zbliżona do i/y i u, np. mieiszkali = mieszkali, rzeymyk = rzemyk. Zdarza się też słyszeć asynchroniczną wymowę spółgłosek wargowych miękkich (p, b, f w, ś, ź, ć, ch, dź, m, n, l, j, k, g, ): pjec = piec, w pjecu = w piecu, bjeda = bieda, mjeli = mieli, mniasto = miasto.
 
Notuje się również miękką wymowę l, np. nalieżał = należał, sklieipowy = sklepowy, tyl’ko = tylko, Wiel’kanuc = Wielkanoc, kliuski = kluski, mlieczna = mleczna. Typowa dla gwary rzeszowskiej jest wymowa chi zamiast chy, np. muchi = muchy, chiba = chyba, chitry = chytry. Często też mamy do czynienia z uproszczeniami słów, w których występuje trz, drz, np. wyczymał = wytrzymał, trzeba = czeba.
 
Reklama
Występują również uproszczenia grup spółgłoskowych, polegające w najprostszym tłumaczeniu na skrócaniu słów. Takie zjawisko możemy dostrzec w mowie potocznej wskutek tempa oraz mniejszej staranności w mówieniu, np. zmar = zmarł, barsz = barszcz. Ostatnim „kruczkiem” wymowy jest tendencja do zastępowania spółgłoski k w grupie kt przez ch, np. chtoś = ktoś, chtóry = który. Dodajmy, że są to jedynie wybrane przypadki, jakie możemy zaobserwować w naszej rodzimej gwarze.
 
Nie należy jednak pominąć kolejnego, dość kluczowego aspektu w przypadku gwary rzeszowskiej, a mianowicie zapożyczeń z języka ukraińskiego, to m.in. czeremcha, czeresznia = czereśnia, durny = głupi, taskać = nieść coś z wysiłkiem. Funkcjonuje też kilka zapożyczeń z języka niemieckiego, wynika to z wpływów za czasów zaboru austryjackiego, np. bratrura = piekarnik, fajny = udany, ładny, nachkastlik = szafka nocna.
 
O łączności tych terenów z kresami płd. wsch. świadczy duża liczba wyrazów wspólnych z językiem Lwowa i okolic, np. bynajmniej = przynajmniej, mytka = szmatka do mycia naczyń, naładować = przygotować, wykrzykniki: ta dzie, ta joj, ta co.
 
Inne stwierdzenia, typowe dla gwary rzeszowskiej to:
 
  • cumelek = smoczek dla dziecka,
  • naszparować = oszczędzać,
  • micyje = atrakcja,
  • duszaki = piersi,
  • sarga = rosa,
  • pośratanie = pożegnanie,
  • opończyk = odzienie wierzchnie,
  • paciara = błoto,
  • chabazie = zarośla,
  • kręgołek = wierzchołek góry,
  • studzienina = galaretka z nóżek,
  • cug = gromada,
  • coraz = razem,
  • jadło i chodło = obfitość wszystkiego,
  • kłycek, kłyk = ząb.

Artykuł powstał w oparciu o "Gminny program opieki nad zabytkami miasta Rzeszowa na lata 2017 - 2020".
 
Rafał Bolanowski (rafal.bolanowski@resinet.pl)
 

Reklama

Komentarze

Pozostałe wiadomości z Rzeszowa

Rzeszów

Miasto wesprze kolejny startup. To aplikacja ułatwiająca lotnicze podróże

RZESZÓW. Rzeszów przyczyni się do rozwoju mobilnej aplikacji FLYTRIP lokalnej firmy Propjet. To nowoczesne narzędzie, które ma ułatwić podróżowanie samolotem. 

Rzeszów

Będą nowe ekologiczne autobusy w Rzeszowie

RZESZÓW. Ruszył przetarg na zakup kolejnych miejskich autobusów elektrycznych i gazowych. Miejski tabor wzmocni się łącznie o 14 ekologicznych pojazdów.

Rzeszów

W listopadzie Rzeszów zyskał prawie 800 drzew

RZESZÓW. Zakończyły się jesienne nasadzenia drzew na terenie miasta. W różnych punktach Rzeszowa posadzono blisko 800 roślin, m.in. lip, dębów i brzóz.

Rzeszów

Straż Miejska kontrolowała dym z domowych kominów przy pomocy drona

RZESZÓW. Od osiedli Zalesie i Przybyszówka zaczęły się kontrole dymu wydobywającego się z domowych kominów. Straż Miejska używa do tego drona. W czterech miejscach mogło dojść do nadużyć.

Rzeszów

W niedzielę kolejna akcja szczepień w Urzędzie Wojewódzkim

RZESZÓW. W niedzielę 5 grudnia Podkarpacki Urząd Wojewódzki, we współpracy z Centrum Medycznym LUX MED, przeprowadzi na terenie urzędu kolejną akcję szczepień ochronnych przeciw COVID-19. 

Rzeszów

Miejskie drzewa będą badane tomografem

RZESZÓW. Prezydent Fijołek zdecydował o zakupie tomografu dźwiękowego do badania drzew z terenu Rzeszowa. Dzięki urządzeniu łatwiej będzie zadbać o stan najcenniejszych z nich.

Rzeszów

Tadeusz Ferenc honorowym obywatelem miasta

RZESZÓW. Niemal jednogłośnie rzeszowscy radni przyznali Tadeuszowi Ferencowi tytuł Honorowego Obywatela Miasta Rzeszowa. Przeciwni byli jedynie dwaj radni PiS.

Rzeszów

W czwartek otwarcie nowego mostu na Przyrwie. Będzie mniej utrudnień na os. 1000-lecia

RZESZÓW. Już w ten czwartek otwarty dla ruchu zostanie nowy most na Przyrwie, w ciągu ulicy Siemieńskiego. Nowa przeprawa została poszerzona do trzech pasów ruchu.

Reklama