Rzeszów - Czwartek, 10.07.2025
Reklama

Niematerialny skarb - gwara, czyli rzeszowskie micyje słowne

Dodano:

fot. Archiwum RESinet.pl
fot. Archiwum RESinet.pl
RZESZÓW. O porannej sardze, micyjach rzeszowskiej kultury oraz o chabaziach w parkach. Co takiego skrywa gwara rzeszowska oraz jak to się stało, że zamiast wytrzymywać, wyczymujemy? Rozjaśniamy kilka gramatycznych niuansów mowy mieszkańców.
 
Nie od dzisiaj wiadomo, że miasto to nie tylko stare ulice i zabytkowe budowle. W głównej mierze o społecznej tożsamości danego miejsca decydują takie czynniki jak zwyczaje, gwara, przestrzeń kulturowa, wierzenia miejscowej ludności, czy chociażby strój. Jak pokazuje historia miasta Rzeszowa, tego tutaj również nie brakuje.
 
W gruncie rzeczy historia miasta to rodzaj dziedzictwa, które jest przekazywane z pokolenia na pokolenie i ustawicznie odtwarzane przez wspólnoty i grupy w relacji z ich środowiskiem, historią i stosunkiem do przyrody. Dla danej społeczności jest źródłem poczucia tożsamości i ciągłości.
 
Dziedzictwo niematerialne obejmuje przede wszystkim tradycje związane z kształtowaniem się swojego języka, który w jakimś większym lub mniejszym stopniu różni się od normy ogólnopolskiej. Również i stolica województwa podkarpackiego, jak też przyległe regiony, może pochwalić się swoją własną gwarą. Spośród wielu charakterystycznych cech pierwotnej gwary, wiele z nich możemy odnaleźć nawet w dzisiejszym języku. Przykłady? Proszę bardzo, oto kilka cech gramatycznych, wskazujących na to, że stara mowa wciąż jest słyszalna na ulicach miasta.
 
Pierwszym procesem, występującym w rzeszowskiej gwarze, jest zamiana spółgłosek c, s, z, dz na cz, sz, ż,dż. Zauważalna jest także wymowa e i o zbliżona do i/y i u, np. mieiszkali = mieszkali, rzeymyk = rzemyk. Zdarza się też słyszeć asynchroniczną wymowę spółgłosek wargowych miękkich (p, b, f w, ś, ź, ć, ch, dź, m, n, l, j, k, g, ): pjec = piec, w pjecu = w piecu, bjeda = bieda, mjeli = mieli, mniasto = miasto.
 
Notuje się również miękką wymowę l, np. nalieżał = należał, sklieipowy = sklepowy, tyl’ko = tylko, Wiel’kanuc = Wielkanoc, kliuski = kluski, mlieczna = mleczna. Typowa dla gwary rzeszowskiej jest wymowa chi zamiast chy, np. muchi = muchy, chiba = chyba, chitry = chytry. Często też mamy do czynienia z uproszczeniami słów, w których występuje trz, drz, np. wyczymał = wytrzymał, trzeba = czeba.
 
Reklama
Występują również uproszczenia grup spółgłoskowych, polegające w najprostszym tłumaczeniu na skrócaniu słów. Takie zjawisko możemy dostrzec w mowie potocznej wskutek tempa oraz mniejszej staranności w mówieniu, np. zmar = zmarł, barsz = barszcz. Ostatnim „kruczkiem” wymowy jest tendencja do zastępowania spółgłoski k w grupie kt przez ch, np. chtoś = ktoś, chtóry = który. Dodajmy, że są to jedynie wybrane przypadki, jakie możemy zaobserwować w naszej rodzimej gwarze.
 
Nie należy jednak pominąć kolejnego, dość kluczowego aspektu w przypadku gwary rzeszowskiej, a mianowicie zapożyczeń z języka ukraińskiego, to m.in. czeremcha, czeresznia = czereśnia, durny = głupi, taskać = nieść coś z wysiłkiem. Funkcjonuje też kilka zapożyczeń z języka niemieckiego, wynika to z wpływów za czasów zaboru austryjackiego, np. bratrura = piekarnik, fajny = udany, ładny, nachkastlik = szafka nocna.
 
O łączności tych terenów z kresami płd. wsch. świadczy duża liczba wyrazów wspólnych z językiem Lwowa i okolic, np. bynajmniej = przynajmniej, mytka = szmatka do mycia naczyń, naładować = przygotować, wykrzykniki: ta dzie, ta joj, ta co.
 
Inne stwierdzenia, typowe dla gwary rzeszowskiej to:
 
  • cumelek = smoczek dla dziecka,
  • naszparować = oszczędzać,
  • micyje = atrakcja,
  • duszaki = piersi,
  • sarga = rosa,
  • pośratanie = pożegnanie,
  • opończyk = odzienie wierzchnie,
  • paciara = błoto,
  • chabazie = zarośla,
  • kręgołek = wierzchołek góry,
  • studzienina = galaretka z nóżek,
  • cug = gromada,
  • coraz = razem,
  • jadło i chodło = obfitość wszystkiego,
  • kłycek, kłyk = ząb.

Artykuł powstał w oparciu o "Gminny program opieki nad zabytkami miasta Rzeszowa na lata 2017 - 2020".
 
Rafał Bolanowski (rafal.bolanowski@resinet.pl)
 

Reklama

Komentarze

Pozostałe wiadomości z Rzeszowa

Rzeszów

MZBM wymienił już ponad 1100 pieców węglowych w Rzeszowie

RZESZÓW. Około 50 ton niebezpiecznych pyłów i prawie 4500 ton dwutlenku węgla mniej w rzeszowskim powietrzu.

Rzeszów

Miasto zachęca do udziału w loterii meldunkowej. Do wygrania cenne nagrody

RZESZÓW. Ruszyła loteria meldunkowa „Rzeszów to My”. W puli nagród o łącznej wartości ponad 105 tys. zł są m.in. laptopy i hulajnogi elektryczne. Nagroda główna to samochód marki Hyundai i20.

Rzeszów

Specjalna linia autobusowa dowiezie pasażerów na Lotniczy Piątek w Jasionce

RZESZÓW. W piątek, 8 października 2021 r. Zarząd Transportu Miejskiego uruchomi specjalną linię „OKL”, która dowiezie pasażerów na wydarzenie pn. Lotniczy Piątek. Przejazdy będą bezpłatne.

Rzeszów

Rzeszowska przychodnia ma nowoczesny rezonans. Jedyny taki w Polsce

RZESZÓW. Pracownia Rezonansu Magnetycznego ZOZ Nr 2 w Rzeszowie została wyposażona w nowoczesny rezonans magnetyczny - INGENIA AMBITION 1.5 X T. Jest to jedyne tego typu urządzenie w Polsce.

Rzeszów

Bezpłatna komunikacja miejska na mecz Polska - Niemcy na Stadionie Miejskim

RZESZÓW. Już jutro w Rzeszowie wielkie piłkarskie wydarzenie. Wszyscy kibice będą mogli skorzystać z bezpłatnej komunikacji miejskiej.

Rzeszów

Na os. Pobitno powstaje ogromny zbiornik na wodę pitną

RZESZÓW. Miejskie Przedsiębiorstwo Wodociągów i Kanalizacji w Rzeszowie realizuje dużą inwestycję na osiedlu Pobitno. Powstaje tam nowy zbiornik, który zwiększy zapasy wody pitnej dla mieszkańców Rzeszowa. Koszt inwestycji to blisko 24 mln...

Rzeszów

Jesienna zbiórka niebezpiecznych odpadów w Rzeszowie [Terminy i punkty odbioru]

RZESZÓW. W dniach od 11 do 15 października 2021 r. na terenie miasta odbędzie się obwoźna zbiórka odpadów niebezpiecznych. Odpady będzie można oddawać bezpłatnie.

Rzeszów

Mieszkanka Rzeszowa oszukana metodą "na policjanta"

RZESZÓW. Mieszkanka Rzeszowa padła ofiarą oszusta, który podając się za funkcjonariusza CBŚ, wyłudził od niej sporą sumę pieniędzy. Kontaktując się z pokrzywdzoną, używał hasła „róża”.

Reklama