Rzeszów - Czwartek, 10.07.2025
Reklama

Niematerialny skarb - gwara, czyli rzeszowskie micyje słowne

Dodano:

fot. Archiwum RESinet.pl
fot. Archiwum RESinet.pl
RZESZÓW. O porannej sardze, micyjach rzeszowskiej kultury oraz o chabaziach w parkach. Co takiego skrywa gwara rzeszowska oraz jak to się stało, że zamiast wytrzymywać, wyczymujemy? Rozjaśniamy kilka gramatycznych niuansów mowy mieszkańców.
 
Nie od dzisiaj wiadomo, że miasto to nie tylko stare ulice i zabytkowe budowle. W głównej mierze o społecznej tożsamości danego miejsca decydują takie czynniki jak zwyczaje, gwara, przestrzeń kulturowa, wierzenia miejscowej ludności, czy chociażby strój. Jak pokazuje historia miasta Rzeszowa, tego tutaj również nie brakuje.
 
W gruncie rzeczy historia miasta to rodzaj dziedzictwa, które jest przekazywane z pokolenia na pokolenie i ustawicznie odtwarzane przez wspólnoty i grupy w relacji z ich środowiskiem, historią i stosunkiem do przyrody. Dla danej społeczności jest źródłem poczucia tożsamości i ciągłości.
 
Dziedzictwo niematerialne obejmuje przede wszystkim tradycje związane z kształtowaniem się swojego języka, który w jakimś większym lub mniejszym stopniu różni się od normy ogólnopolskiej. Również i stolica województwa podkarpackiego, jak też przyległe regiony, może pochwalić się swoją własną gwarą. Spośród wielu charakterystycznych cech pierwotnej gwary, wiele z nich możemy odnaleźć nawet w dzisiejszym języku. Przykłady? Proszę bardzo, oto kilka cech gramatycznych, wskazujących na to, że stara mowa wciąż jest słyszalna na ulicach miasta.
 
Pierwszym procesem, występującym w rzeszowskiej gwarze, jest zamiana spółgłosek c, s, z, dz na cz, sz, ż,dż. Zauważalna jest także wymowa e i o zbliżona do i/y i u, np. mieiszkali = mieszkali, rzeymyk = rzemyk. Zdarza się też słyszeć asynchroniczną wymowę spółgłosek wargowych miękkich (p, b, f w, ś, ź, ć, ch, dź, m, n, l, j, k, g, ): pjec = piec, w pjecu = w piecu, bjeda = bieda, mjeli = mieli, mniasto = miasto.
 
Notuje się również miękką wymowę l, np. nalieżał = należał, sklieipowy = sklepowy, tyl’ko = tylko, Wiel’kanuc = Wielkanoc, kliuski = kluski, mlieczna = mleczna. Typowa dla gwary rzeszowskiej jest wymowa chi zamiast chy, np. muchi = muchy, chiba = chyba, chitry = chytry. Często też mamy do czynienia z uproszczeniami słów, w których występuje trz, drz, np. wyczymał = wytrzymał, trzeba = czeba.
 
Reklama
Występują również uproszczenia grup spółgłoskowych, polegające w najprostszym tłumaczeniu na skrócaniu słów. Takie zjawisko możemy dostrzec w mowie potocznej wskutek tempa oraz mniejszej staranności w mówieniu, np. zmar = zmarł, barsz = barszcz. Ostatnim „kruczkiem” wymowy jest tendencja do zastępowania spółgłoski k w grupie kt przez ch, np. chtoś = ktoś, chtóry = który. Dodajmy, że są to jedynie wybrane przypadki, jakie możemy zaobserwować w naszej rodzimej gwarze.
 
Nie należy jednak pominąć kolejnego, dość kluczowego aspektu w przypadku gwary rzeszowskiej, a mianowicie zapożyczeń z języka ukraińskiego, to m.in. czeremcha, czeresznia = czereśnia, durny = głupi, taskać = nieść coś z wysiłkiem. Funkcjonuje też kilka zapożyczeń z języka niemieckiego, wynika to z wpływów za czasów zaboru austryjackiego, np. bratrura = piekarnik, fajny = udany, ładny, nachkastlik = szafka nocna.
 
O łączności tych terenów z kresami płd. wsch. świadczy duża liczba wyrazów wspólnych z językiem Lwowa i okolic, np. bynajmniej = przynajmniej, mytka = szmatka do mycia naczyń, naładować = przygotować, wykrzykniki: ta dzie, ta joj, ta co.
 
Inne stwierdzenia, typowe dla gwary rzeszowskiej to:
 
  • cumelek = smoczek dla dziecka,
  • naszparować = oszczędzać,
  • micyje = atrakcja,
  • duszaki = piersi,
  • sarga = rosa,
  • pośratanie = pożegnanie,
  • opończyk = odzienie wierzchnie,
  • paciara = błoto,
  • chabazie = zarośla,
  • kręgołek = wierzchołek góry,
  • studzienina = galaretka z nóżek,
  • cug = gromada,
  • coraz = razem,
  • jadło i chodło = obfitość wszystkiego,
  • kłycek, kłyk = ząb.

Artykuł powstał w oparciu o "Gminny program opieki nad zabytkami miasta Rzeszowa na lata 2017 - 2020".
 
Rafał Bolanowski (rafal.bolanowski@resinet.pl)
 

Reklama

Komentarze

Pozostałe wiadomości z Rzeszowa

Rzeszów

Powstaną kolejne przejścia dla pieszych w powiecie rzeszowskim

W przyszłym roku Zarząd Dróg Powiatowych w Rzeszowie wykona kolejnych pięć przejść dla pieszych w czterech miejscowościach powiatu. Pieniądze na ten cel udało się pozyskać w naborze uzupełniającym z Rządowego Funduszu Rozwoju Dróg.

Rzeszów

Znamy listę zadań do realizacji w ramach RBO na 2022 r.

RZESZÓW. Dzisiaj poznaliśmy zwycięzców przyszłorocznej edycji Rzeszowskiego Budżetu Obywatelskiego. Środki o łącznej wartości 8,2 mln w ramach trzech kategorii otrzyma 37 inicjatyw. Na projekty padło rekordowo dużo głosów.

Rzeszów

Zdemontowano inteligentną wiatę przystankową przy ul. Lisa Kuli. Powróci za kilka dni

RZESZÓW. Wiata będzie prezentowana podczas targów Smart City Expo. Zastąpi ją tymczasowy przystanek.

Rzeszów

Uniwersytet Rzeszowski wyróżniony w konkursie Lodołamacze 2021

RZESZÓW. Podczas XVI edycji konkursu Lodołamacze 2021 Uniwersytet Rzeszowski został dwukrotnie nagrodzony. Laureaci konkursu to pracodawcy przełamujący stereotypy i uprzedzenia wobec osób z niepełnosprawnościami.

Rzeszów

Rusza kolejna edycja akcji profilaktycznej "Rak a Zdrowie"

RZESZÓW. ZOZ nr 2 w Rzeszowie zaprasza Panie w wieku 50-69 lat na profilaktyczne badania mammograficzne w ramach VIII edycji kampanii „RAK a ZDROWIE”.

Rzeszów

Rzeszów ma już trzecią kładkę rowerową

RZESZÓW. ​Dobre wieści dla rzeszowskich rowerzystów. Od dzisiaj mogą już oni korzystać z nowej rowerowej kładki, która powstała przy moście Narutowicza.

Rzeszów

Kto przyozdobi w tym roku Rzeszów na Święta?

RZESZÓW. Ruszył przetarg na wykonanie oświetlenia świątecznego w Rzeszowie. Poszukiwana jest firma, która podejmie się tego zadania i ozdobi miasto w okresie bożonarodzeniowym.

Rzeszów

Oto koncepcja nowego dworca PKS w Rzeszowie [WIZUALIZACJE]

RZESZÓW. Projekt przygotowała pracownia MWM Architekci.

Reklama