Rzeszów - Piątek, 11.07.2025
Reklama

Niematerialny skarb - gwara, czyli rzeszowskie micyje słowne

Dodano:

fot. Archiwum RESinet.pl
fot. Archiwum RESinet.pl
RZESZÓW. O porannej sardze, micyjach rzeszowskiej kultury oraz o chabaziach w parkach. Co takiego skrywa gwara rzeszowska oraz jak to się stało, że zamiast wytrzymywać, wyczymujemy? Rozjaśniamy kilka gramatycznych niuansów mowy mieszkańców.
 
Nie od dzisiaj wiadomo, że miasto to nie tylko stare ulice i zabytkowe budowle. W głównej mierze o społecznej tożsamości danego miejsca decydują takie czynniki jak zwyczaje, gwara, przestrzeń kulturowa, wierzenia miejscowej ludności, czy chociażby strój. Jak pokazuje historia miasta Rzeszowa, tego tutaj również nie brakuje.
 
W gruncie rzeczy historia miasta to rodzaj dziedzictwa, które jest przekazywane z pokolenia na pokolenie i ustawicznie odtwarzane przez wspólnoty i grupy w relacji z ich środowiskiem, historią i stosunkiem do przyrody. Dla danej społeczności jest źródłem poczucia tożsamości i ciągłości.
 
Dziedzictwo niematerialne obejmuje przede wszystkim tradycje związane z kształtowaniem się swojego języka, który w jakimś większym lub mniejszym stopniu różni się od normy ogólnopolskiej. Również i stolica województwa podkarpackiego, jak też przyległe regiony, może pochwalić się swoją własną gwarą. Spośród wielu charakterystycznych cech pierwotnej gwary, wiele z nich możemy odnaleźć nawet w dzisiejszym języku. Przykłady? Proszę bardzo, oto kilka cech gramatycznych, wskazujących na to, że stara mowa wciąż jest słyszalna na ulicach miasta.
 
Pierwszym procesem, występującym w rzeszowskiej gwarze, jest zamiana spółgłosek c, s, z, dz na cz, sz, ż,dż. Zauważalna jest także wymowa e i o zbliżona do i/y i u, np. mieiszkali = mieszkali, rzeymyk = rzemyk. Zdarza się też słyszeć asynchroniczną wymowę spółgłosek wargowych miękkich (p, b, f w, ś, ź, ć, ch, dź, m, n, l, j, k, g, ): pjec = piec, w pjecu = w piecu, bjeda = bieda, mjeli = mieli, mniasto = miasto.
 
Notuje się również miękką wymowę l, np. nalieżał = należał, sklieipowy = sklepowy, tyl’ko = tylko, Wiel’kanuc = Wielkanoc, kliuski = kluski, mlieczna = mleczna. Typowa dla gwary rzeszowskiej jest wymowa chi zamiast chy, np. muchi = muchy, chiba = chyba, chitry = chytry. Często też mamy do czynienia z uproszczeniami słów, w których występuje trz, drz, np. wyczymał = wytrzymał, trzeba = czeba.
 
Reklama
Występują również uproszczenia grup spółgłoskowych, polegające w najprostszym tłumaczeniu na skrócaniu słów. Takie zjawisko możemy dostrzec w mowie potocznej wskutek tempa oraz mniejszej staranności w mówieniu, np. zmar = zmarł, barsz = barszcz. Ostatnim „kruczkiem” wymowy jest tendencja do zastępowania spółgłoski k w grupie kt przez ch, np. chtoś = ktoś, chtóry = który. Dodajmy, że są to jedynie wybrane przypadki, jakie możemy zaobserwować w naszej rodzimej gwarze.
 
Nie należy jednak pominąć kolejnego, dość kluczowego aspektu w przypadku gwary rzeszowskiej, a mianowicie zapożyczeń z języka ukraińskiego, to m.in. czeremcha, czeresznia = czereśnia, durny = głupi, taskać = nieść coś z wysiłkiem. Funkcjonuje też kilka zapożyczeń z języka niemieckiego, wynika to z wpływów za czasów zaboru austryjackiego, np. bratrura = piekarnik, fajny = udany, ładny, nachkastlik = szafka nocna.
 
O łączności tych terenów z kresami płd. wsch. świadczy duża liczba wyrazów wspólnych z językiem Lwowa i okolic, np. bynajmniej = przynajmniej, mytka = szmatka do mycia naczyń, naładować = przygotować, wykrzykniki: ta dzie, ta joj, ta co.
 
Inne stwierdzenia, typowe dla gwary rzeszowskiej to:
 
  • cumelek = smoczek dla dziecka,
  • naszparować = oszczędzać,
  • micyje = atrakcja,
  • duszaki = piersi,
  • sarga = rosa,
  • pośratanie = pożegnanie,
  • opończyk = odzienie wierzchnie,
  • paciara = błoto,
  • chabazie = zarośla,
  • kręgołek = wierzchołek góry,
  • studzienina = galaretka z nóżek,
  • cug = gromada,
  • coraz = razem,
  • jadło i chodło = obfitość wszystkiego,
  • kłycek, kłyk = ząb.

Artykuł powstał w oparciu o "Gminny program opieki nad zabytkami miasta Rzeszowa na lata 2017 - 2020".
 
Rafał Bolanowski (rafal.bolanowski@resinet.pl)
 

Reklama

Komentarze

Pozostałe wiadomości z Rzeszowa

Rzeszów

Ciągnik przygniótł 50-letniego kierowcę. W akcji śmigłowiec LPR

RZESZÓW. 50-letni mieszkaniec powiatu rzeszowskiego został przygnieciony przez ciągnik. Ranny mężczyzna śmigłowcem został przewieziony do szpitala.

Rzeszów

Ruszył remont drogi przy rzeszowskiej Plazie

RZESZÓW. Rozpoczął się długo wyczekiwany remont ul. Geodetów przy CH Plaza Rzeszów. Roboty potrwają do piątku 20 sierpnia 2021 r. W tym czasie ul. Geodetów wzdłuż budynku centrum handlowego, aż do ul....

Rzeszów

W niedzielę piknik z okazji Święta Wojska Polskiego

RZESZÓW. Na parkingu PUW staną m.in.: Kołowe Transportery Opancerzone „Rosomak”, Ciężki Kołowy Pojazd Ewakuacji i Ratownictwa Technicznego, nie zabraknie także pokazu broni przeciwpancernej oraz przeciwlotniczej.

Rzeszów

W Rzeszowie pojawią się pojemniki na elektrośmieci. Gdzie będą zlokalizowane?

RZESZÓW. Już wkrótce w mieście pojawi się ponad 30 charakterystycznych, czerwonych pojemników na elektrośmieci. 

Rzeszów

Teatr im. Wandy Siemaszkowej wyda banknot z podobizną swojej patronki

RZESZÓW. Od 21 sierpnia będzie można nabyć banknot 0 Euro z podobizną Wandy Siemaszkowej, patronki rzeszowskiego teatru przy ul. Sokoła. Nakład jest ograniczony. 

Rzeszów

Nowy ogród kieszonkowy w Rzeszowie jeszcze w tym roku

RZESZÓW. Prezydent Rzeszowa Konrad Fijołek zapowiedział utworzenie kolejnego ogrodu kieszonkowego w Rzeszowie. Powstanie w rejonie ulic Reymonta i Króla Augusta.

Rzeszów

Fernando Gaviria wygrał trzeci etap Tour de Pologne

RZESZÓW. Fernando Gaviria (UAE-Team Emirates) wygrał trzeci etap 78. Tour de Pologne, prowadzący z Sanoka do Rzeszowa. L

Rzeszów

W sobotę na Podpromiu zlot samochodowy w szczytnym celu

RZESZÓW. Podczas imprezy zbierane będą datki na pomoc dla podopiecznych Podkarpackiego Hospicjum dla Dzieci. Organizatorem akcji jest Rada Młodzieży Rzeszowa.

Reklama